چکیده رساله:
به دلیل وابستگی مفهوم عدالت فضایی به ایدئولوژیهای سیاسی و اقتصادی، ارایه تعریف جهان شمول از آن غیرممکن به نظر میرسد. از این رو پذیرش دربست هر کدام از تعاریف غربی، میتواند شهرسازی ایرانی- اسلامی و به تبع آن طرحهای توسعه شهری را از هدف اصلی خود که همانا تجلی آرمانهای مکتب اسلام در فضاهای شهری است، دور نماید. بر این اساس هدف اصلی این پژوهش از یکسو، تبیین یک صورتبندی بومی از مفهوم عدالت فضایی در حوزه نظری و عملی است؛ از سوی دیگر این پژوهش به دنبال ارزیابی محتوای سند توسعه و عمران شهر تبریز در باب چگونگی دستیابی به عدالت فضایی در شهر است. پژوهش حاضر از نوع توسعه ای بوده و روش آن در بخش تبیینی، مبتنی بر روش استدلال منطقی و در بخش ارزیابی، مبتنی بر تحلیل محتوا است. به فراخور هر کدام از بخشها از شیوههای کتابخانه ای، اسنادی، مصاحبه عمیق و پرسشنامه جهت جمعآوری داده ها بهره گرفته شده است.
یافته های پژوهش در حوزه نظری نشان میدهد که محورهای کانونی عدالت فضایی در برنامه ریزی شهری، چهار محور «حق به شهر، خودتنظیمی، تعادل فضایی و توانمندسازی» هستند. یافته های پژوهش همچنین در حوزه عملی نشان میدهد، محور دیگری که در لیست حوزه نظری غایب است، محور «کارایی» است. برنامه ریزی شهری عدالت محور، در بهترین نحو، تلاشی است برای ایجاد تعادل بین محورهای فوقالذکر که گاهی در تعارض با هم هستند. بررسی محتوای سند توسعه و عمران شهر تبریز، نشان داد که این سند، دستیابی به عدالت فضایی را تنها از طریق بروندادهای عادلانه جستجو کرده و نسبت به اصلاح ساختارهای قدرت و فرآیندهای تصمیم سازی و تصمیمگ یری بیتوجه بوده است. همچنین رویکرد این سند در خصوص تحقق عدالت فضایی، بیشتر رویکرد دستوری و نهادگرایانه است تا رویکرد رفتارگرایانه. تاکید بیشتر سند فوق به موضوع افزایش کارایی و استفاده بهینه از زمین شهری، این سند را بیشتر به سمت ابعاد کالبدی و اقتصادی سوق داده است تا ابعاد سیاسی و اجتماعی.
در نهایت امر پژوهش حاضر پیشنهاد میکند، به جای آنکه عدالت فضایی در خدمت برنامه ریزی شهری باشد، برنامهریزی شهری بایستی در خدمت عدالت فضایی باشد. بر این اساس رویکرد برنامه ریزی گفتمانی که یک رویکرد از پایین به بالا، فرآیندی و مکان محور است، برای برنامه ریزی شهری عدالت محور مناسب است.
واژگان کلیدی: مکتب اسلام. برنامه ریزی شهری. عدالت فضایی. سند توسعه و عمران شهر تبریز. کلانشهر تبریز.